Janteloven, czyli Prawo Jante, wciąż wywiera silny wpływ na społeczeństwo Norwegii. Chociaż nie jest to formalne prawo, a tylko zbiór zasad społecznych, są od lat obecne w życiu Norwegów. Czym dokładnie jest Prawo Jante i jak wpływa na życie w Norwegii? Jakie są początki Prawa Jante, zasady oraz skutki, które mogą mieć wpływ na postawy i zachowania ludzi w tym skandynawskim kraju?
Czym Jest Prawo Jante?
Janteloven to nieoficjalny zbiór zasad, które wykształciły się w skandynawskim społeczeństwie, szczególnie w Norwegii. Nazwa pochodzi od fikcyjnego miasteczka Jante, które zostało stworzone przez duńskiego pisarza Aksela Sandemo w jego książce „En flyktning krysser sitt spor” z 1933 roku (polskie tłumaczenie z 2019 roku to Uciekinier przecina swój ślad. Opowieść o dzieciństwie mordercy). W miasteczku Jante wszyscy muszą przestrzegać bardzo rygorystycznych norm społecznych, a indywidualność i sukces są postrzegane jako zagrożenie dla wspólnoty.
Prawo Jante jest więc zbiorem zasad, które podkreślają skromność oraz równouprawnienie i jednocześnie tłumią przejawy wybitności. Zasady te nie promują dążenia do indywidualnych sukcesów czy wywyższania się, raczej zachęcają do życia w zgodzie z normami społeczności.
Zasady Janteloven
Prawo Jante składa się z dziesięciu zasad, które w pewnym stopniu definiują sposób życia w Norwegii. Oto niektóre z nich:
- Nie będziesz myślał, że jesteś kimś wyjątkowym.
- Nie będziesz myślał, że jesteś lepszy niż inni.
- Nie będziesz myślał, że jesteś mądrzejszy niż inni.
- Nie będziesz myślał, że jesteś ważniejszy niż inni.
- Nie będziesz myślał, że jesteś czymś szczególnym.
- Nie będziesz się chwalił swoimi sukcesami.
- Nie będziesz oczekiwał specjalnych przywilejów.
- Nie będziesz myślał, że możesz nauczać innych.
- Nie będziesz myślał, że masz prawo być lepszy od innych.
- Nie będziesz myślał, że ktokolwiek dba o ciebie w sposób wyjątkowy.
Minusy Prawa Jante
Choć Janteloven ma swoje korzyści w kontekście promowania równości i wspólnoty w Norwegii, to nie jest wolne od krytyki. Wiele osób, zarówno w Norwegii, jak i za granicą, wskazuje na potencjalne ogromne minusy tego zbioru norm społecznych.
Jednym z głównych zarzutów wobec Prawa Jante jest to, że promuje ono jednorodność kosztem indywidualizmu. Prawo Jante w pewnym sensie nakłada na jednostki presję, aby nie wyróżniały się z tłumu. Jaki może być tego skutek? Może to prowadzić do stłumienia kreatywności, ambicji i osobistych aspiracji. Wspieranie skromności i unikanie wywyższania się może zniechęcać do osiągania sukcesów, zwłaszcza jeśli te sukcesy są postrzegane jako zagrożenie dla grupy.
Prawo Jante może zniechęcać do dążenia do wyjątkowych osiągnięć. Osoby, które osiągną coś niezwykłego – na przykład wybitne sukcesy zawodowe czy artystyczne – mogą spotkać się z niechęcią i krytyką. W takich przypadkach presja społeczna może działać demotywująco, a w efekcie osoby te mogą nie chcieć dzielić się swoimi sukcesami, obawiając się ostracyzmu. W dłuższej perspektywie może to ograniczać innowacyjność i postęp w różnych dziedzinach życia społecznego, zawodowego czy artystycznego.
Chociaż równość i wspólnota są ważnymi wartościami, Janteloven może być również postrzegane jako forma społecznej kontroli, która ogranicza jednostkową wolność. Zasada, że nikt nie jest lepszy od innych, może prowadzić do sytuacji, w których osoby o wyjątkowych zdolnościach czy osiągnięciach muszą się dostosować do norm, które nie odpowiadają ich potencjałowi. W rezultacie, jednostki mogą czuć się ograniczone przez oczekiwania społeczne, które nie pozwalają im na pełne wykorzystanie swoich możliwości. Przymus „bycia równym” może sprawić, że niektóre osoby, które mają większy potencjał czy zdolności, będą musiały działać na niższym poziomie, aby pasować do reszty.
Kolejne minusy, które mogą pojawiać się w społeczeństwie, to obniżenie poczucia własnej wartości wśród osób, które próbują odnosić sukcesy, wykluczenie osób, które wykazują cechy wyróżniające się w jakiejkolwiek dziedzinie życia, brak poszanowania do osób, które po prostu „żyją inaczej” niż większość.
Jak Prawo Jante wpływa na życie w Norwegii?
Chociaż Janteloven powstało w XX wieku, jego zasady wciąż są obecne w norweskim społeczeństwie. Mimo że w dzisiejszych czasach, szczególnie w większych miastach, coraz częściej można spotkać przejawy bardzo dużego indywidualizmu, to tradycyjne wartości wciąż mają wpływ na codzienne życie. Skandynawowie wciąż cenią sobie solidarność i sprawiedliwość, a dążenie do wyizolowanego sukcesu wciąż może spotykać się z niechęcią.
W Norwegii, podobnie jak w innych krajach skandynawskich, ludzie cenią sobie prostotę i skromność. Wyjątkowe przejawy sukcesów osobistych, takie jak publiczne pokazywanie swojej zamożności czy osiągnięć, mogą być postrzegane jako przejaw arogancji, a nie jako coś, co zasługuje na podziw. W Norwegii promowany jest styl życia, który opiera się na równości, umiarze i kolektywizmie.
W szkołach i miejscach pracy równość jest kluczowa, a osoby wyróżniające się, czy to z powodu sukcesów zawodowych, czy osobistych, nie są traktowane lepiej niż inni. W Norwegii duży nacisk kładzie się na współpracę i wspólną odpowiedzialność, a nie na indywidualne osiągnięcia.
Janteloven obecnie
Warto zauważyć, że w miarę jak społeczeństwo norweskie staje się coraz bardziej zróżnicowane, Prawo Jante zaczyna ewoluować. Współcześni Norwegowie, szczególnie młodsze pokolenia, zaczynają bardziej cenić wyrazistość i indywidualność, ale wciąż z zachowaniem równowagi i szacunku dla innych. Wielu młodych ludzi uważa Janteloven za przestarzałe, a często wręcz ograniczające zasady.
Mimo upływu lat Janteloven to wciąż element kultury norweskiej. Z jednej strony jest to restrykcyjny prawo i może doprowadzić do podcinania skrzydeł, a z drugiej strony pełni ważną rolę w tworzeniu silnej wspólnoty i utrzymaniu równości społecznej. Żyjąc w tym kraju nie sposób nie zauważyć, że zasady Prawa Jante wciąż wpływają na sposób, w jaki Norwegowie myślą o sukcesie, pracy i relacjach międzyludzkich. Cały czas jest to również temat bardzo dyskusyjny, który również w norweskim społeczeństwie budzi bardzo skrajne emocje.
